مالکیت فکری در عصر نوآوری‌های باز: از ایده به محصول با همکاری و تبادل دانش
زمان مطالعه: ۲ دقیقه
۱- تعریف نوآوری باز و رابطه آن با مالکیت فکری:
نوآوری باز (Open Innovation) به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن شرکت‌ها به جای محدود کردن نوآوری‌ها به داخل سازمان، از منابع بیرونی نیز برای توسعه ایده‌ها، محصولات و خدمات بهره می‌برند. این رویکرد به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از دانش، تخصص و نوآوری‌های موجود در خارج از سازمان خود استفاده کنند. در این فرآیند، ایده‌ها و دانش میان شرکت‌ها، دانشگاه‌ها، استارتاپ‌ها و حتی افراد مستقل به اشتراک گذاشته می‌شود تا به حل مشکلات و خلق ارزش جدید کمک کند. با این حال، نوآوری باز ممکن است به خطراتی در زمینه مالکیت فکری منجر شود، زیرا با تبادل اطلاعات و ایده‌ها میان سازمان‌ها، شفافیت در حقوق مالکیت فکری و نحوه مدیریت آن بسیار مهم می‌شود.
برای حفاظت از حقوق مالکیت فکری در نوآوری باز، شرکت‌ها باید استراتژی‌های خاصی را اتخاذ کنند. این استراتژی‌ها شامل استفاده از قراردادهای عدم افشا (NDA)، مجوزهای فناوری، و توافق‌نامه‌های همکاری است. این ابزارها به شرکت‌ها کمک می‌کند تا از حقوق خود در برابر سوء استفاده یا کپی‌برداری محافظت کنند و در عین حال اجازه دهند که ایده‌ها و تکنولوژی‌های جدید در یک محیط همکاری به اشتراک گذاشته شوند. علاوه بر این، نیاز به تعیین دقیق مالکیت فکری در قراردادها و مشخص کردن نحوه تقسیم منافع حاصل از نوآوری‌های مشترک، از الزامات ضروری برای موفقیت در مدل نوآوری باز است.
۲- چالش‌های حفاظت از مالکیت فکری در دنیای دیجیتال:
شرکت‌های دانش‌بنیان برای حفاظت از حقوق مالکیت فکری خود در پروژه‌های نوآورانه می‌توانند از قراردادهای مجوز فناوری (Technology Licensing Agreements) استفاده کنند. این قراردادها به شرکت‌ها این امکان را می‌دهند که فناوری‌ها و نوآوری‌های خود را به دیگران واگذار کرده یا مجوز استفاده از آن‌ها را برای مدت‌زمان مشخص و تحت شرایط ویژه به دیگران اعطا کنند. در این فرآیند، شرکت صاحب فناوری قادر است که همچنان مالک حقوق معنوی (مالکیت فکری) نوآوری خود باقی بماند و از منافع مالی حاصل از استفاده آن توسط دیگران بهره‌برداری کند. این نوع قراردادها، با تعیین شرایط دقیق استفاده، مانند قلمرو جغرافیایی، مدت زمان و نوع استفاده، به شرکت‌ها این امکان را می‌دهند که از ایده‌ها و اختراعات خود محافظت کنند و در عین حال به بهره‌برداری تجاری از آن‌ها بپردازند.
قراردادهای همکاری مشترک (JVs) نیز یکی دیگر از ابزارهای قانونی برای مدیریت و حفاظت از مالکیت فکری در محیط‌های نوآورانه هستند. در این مدل، دو یا چند شرکت با هدف همکاری در پروژه‌های مشترک و توسعه محصولات جدید، حقوق مالکیت فکری خود را در چارچوبی معین و توافق‌شده به اشتراک می‌گذارند. این قراردادها معمولاً شامل تقسیم کار، هزینه‌ها، منابع و همچنین نحوه توزیع حقوق مالکیت فکری حاصل از نوآوری‌های مشترک هستند. شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با استفاده از قراردادهای JV، امنیت حقوقی بیشتری برای نوآوری‌های خود فراهم کنند و از آن در برابر کپی‌برداری یا سوءاستفاده‌های احتمالی محافظت نمایند. این همکاری‌ها همچنین به شرکت‌ها این امکان را می‌دهند که ریسک‌های مالی و فنی پروژه‌ها را به صورت مشترک تقسیم کرده و در عین حال از منافع حاصل از استفاده و تجاری‌سازی فناوری‌ها بهره‌مند شوند.
۳- چالش‌های قانونی در نوآوری باز:
یکی از چالش‌های اساسی در نوآوری باز، حق مالکیت مشترک است که زمانی ایجاد می‌شود که چندین طرف در فرآیند توسعه یک نوآوری یا فناوری مشارکت دارند. در این وضعیت، تعیین سهم هر طرف در مالکیت فکری بسیار پیچیده می‌شود، زیرا ممکن است هر یک از طرف‌ها ادعای سهمی از فناوری ایجاد شده داشته باشند. این چالش‌ها در صورتی به‌وجود می‌آید که قراردادهای حقوقی به‌درستی تنظیم نشده باشند یا از پیش تعیین نشده باشد که کدام طرف مالک چه بخشی از ایده یا نوآوری است. در نتیجه، شرکت‌ها ممکن است با مشکلاتی در تخصیص حقوق معنوی و تجاری مواجه شوند، که می‌تواند به اختلافات حقوقی و قانونی منتهی شود و از جریان نوآوری جلوگیری کند.
چالش دیگر، تقسیم منافع حاصل از نوآوری‌های مشترک است. وقتی چندین طرف در فرایند نوآوری مشارکت دارند، تقسیم منافع به‌دست‌آمده از تجاری‌سازی آن نوآوری می‌تواند مشکل‌ساز باشد. شرکت‌ها باید به‌دقت پیش‌بینی کنند که چه سهمی از درآمدهای ناشی از فروش محصولات یا فناوری‌ها برای هر یک از طرف‌ها در نظر گرفته می‌شود. این تقسیم‌بندی به‌طور مستقیم با شرایط قرارداد همکاری، توافق‌نامه‌های مجوز فناوری و نحوه مدیریت حقوق مالکیت فکری ارتباط دارد. در صورتی که تقسیم منافع به‌طور شفاف و منصفانه صورت نگیرد، ممکن است طرف‌ها احساس کنند که حقوق‌شان تضییع شده است و این موضوع می‌تواند به کاهش انگیزه برای مشارکت در نوآوری‌های آینده منجر شود. بنابراین، شرکت‌ها باید از ابتدا توافق‌های دقیق و مستند را برای تقسیم منافع و حفظ حقوق مالکیت فکری به‌صورت متوازن و منصفانه تنظیم کنند.
۴- مراحل استفاده از نوآوری باز در راستای مالکیت فکری:
برای استفاده موفقیت‌آمیز از نوآوری باز در راستای مالکیت فکری، اولین گام برای یک شرکت دانش‌بنیان تعیین سیاست‌های مالکیت فکری است. این سیاست‌ها باید روشن کنند که چه نوع ایده‌ها و فناوری‌هایی باید به اشتراک گذاشته شوند و چه فناوری‌هایی باید تحت حفاظت باقی بمانند. ایجاد چارچوب‌های حقوقی مستحکم، مانند قراردادهای عدم افشا (NDA) به‌منظور محافظت از ایده‌ها و فناوری‌های حساس در فرآیندهای همکاری با شرکا، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین، تعیین معیارهای دقیق برای شناسایی و ثبت مالکیت فکری در ابتدای هر پروژه می‌تواند جلوی مشکلات قانونی بعدی را بگیرد. به‌این‌ترتیب، شرکت‌ها می‌توانند از تبادل ایده‌ها و نوآوری‌ها بهره‌برداری کنند و در عین حال از حقوق خود محافظت نمایند.
مرحله بعدی طراحی یک مدل تجاری برای نوآوری باز است که شامل تقسیم شفاف و منصفانه منافع حاصل از همکاری‌ها باشد. شرکت‌های دانش‌بنیان باید سازوکارهایی برای تقسیم حقوق مالکیت فکری ایجاد کنند که به وضوح نحوه استفاده، توزیع درآمد و نحوه برخورد با ایده‌های مشترک را مشخص نماید. این امر می‌تواند از طریق قراردادهای مجوز فناوری یا توافق‌نامه‌های همکاری مشترک (JVs) انجام شود. به علاوه، ایجاد یک فرآیند مستند برای شناسایی و مدیریت ایده‌های به‌اشتراک‌گذاشته‌شده، مانند استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای ثبت ایده‌ها، به شرکت‌ها کمک می‌کند تا از تداخل و سوءاستفاده جلوگیری کنند. در نهایت، لازم است که شرکت‌ها از ابزارهای حقوقی و مدیریتی برای حل اختلافات احتمالی در زمینه مالکیت فکری بهره‌مند شوند، تا اطمینان حاصل کنند که فرآیند نوآوری باز با موفقیت و بدون مشکلات قانونی به پیش می‌رود.
۵- نمونه‌های موفق:
۱-۵- شرکت پارس‌خودرو:
در صنعت خودروسازی ایران، شرکت‌هایی مانند پارس‌خودرو از نوآوری باز در زمینه طراحی و تولید قطعات استفاده کرده‌اند. این شرکت با همکاری شرکت‌های بین‌المللی و دانشگاه‌ها، در پروژه‌های مشترک تحقیقاتی برای بهبود فناوری‌های تولید خودرو مشارکت کرده است. این همکاری‌ها با استفاده از قراردادهای مجوز فناوری و JVs به حفاظت از حقوق مالکیت فکری این شرکت‌ها کمک کرده است. یکی از مثال‌های موفق این همکاری‌ها، پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه سیستم‌های الکترونیکی خودروها است که با مشارکت شرکای خارجی توسعه یافته است.
۲-۵- شرکت دارویی کیمیافام / دکتر عبیدی:
شرکت‌های کیمیافام / دکتر عبیدی یکی از بزرگترین شرکت‌های دارویی ایران هستند که برای تحقیق و توسعه داروهای جدید، از همکاری‌های بین‌المللی و مشارکت با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بهره برده است. این همکاری‌ها در قالب مجوزهای فناوری و قراردادهای همکاری مشترک صورت گرفته و از مدل نوآوری باز برای به اشتراک‌گذاری ایده‌ها و تجاری‌سازی فناوری‌های جدید استفاده شده است.
۳-۵- شرکت فناوری اطلاعات و ارتباطات ایرانسل:
به عنوان یکی از شرکت‌های بزرگ ارتباطی ایران، در زمینه توسعه خدمات نوآورانه به‌ویژه در عرصه دیجیتال و اینترنت اشیاء (IoT)، از مدل نوآوری باز استفاده کرده است. این شرکت با همکاری استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری در داخل و خارج کشور، محصولات و خدمات جدیدی را ایجاد کرده است. ایرانسل با ایجاد مرکز نوآوری ایرانسل به شکل فعال از ایده‌های نوآورانه در خارج از سازمان خود استقبال کرده و با استفاده از قراردادهای همکاری مشترک، به توسعه محصولاتی چون خدمات پرداخت دیجیتال و اینترنت اشیاء پرداخته است.